تاریخ ظهور و تکوین دوره ابتدایى
مطالعه تاریخ آموزش و پرورش و سوابق تعلیم و تربیت آدمی، نشان مى‌دهد که به علت ناچیز بودن مجموعه? میراث اجتماعى و ساده بودن ارتباطات انسانی، آموزش و پرورش بوسیله? خانواده‌ها و بیشتر بطور غیرعمدى انجام مى‌گرفته است.
با گسترش دامنه? دانش‌ها و مهارت‌هاى بشر، توسعه فرهنگ و تمدن، افزایش جمعیت و تراکم نفوس در شهرها، کم‌کم دخالت آگاهانه در جریان انتقال فرهنگ و تمدن به کودکان و نوجوانان ضرورى شمرده شد و ضمن توجه به تربیت غیرعمدی، تربیت عمدى نیز اجرا شد. سالمندان با توجه به مقاصد معینی، به پرورش خردسالان پرداختند و براى انجام دادن وظایف تعلیم و تربیت بطور رسمى و عمدى و طبق ضوابطى بتدریج سازمان‌هاى متعددى ایجاد کردند که در کشورهاى مختلف شکل‌هاى متفاوتى داشته و دارند. در ایران مهمترین آنها عبارت است از:
خانه
همانطور که گفته شد تعلیم و تربیت به مفهوم وسیع آن ابتدا از خانواده شروع شده و بطور غیرعمدى انجام مى‌گرفته است. هم اکنون هم در ایران، اعضاى بزرگسال خانواده در تعلیم و تربیت خردسالان بخصوص در تربیت دینى و اخلاقى و آموزش حرفه‌اى آنان نقش مؤثرى دارند. در گذشته دور خانه مهمترین مکان براى آموزش فرزندان امرا و اشراف و توانگران نیز بوده است.
مسجد
در دوره? اسلامى اولین مرکزى که براى تعلیم و تربیت مسلمانان مورد استفاده جدى و همه جانبه قرار گرفت، مسجد است.
مسجد محل پرسش خداى یکتا، اداى فرایض و مرکز اجتماعات مسلمانان است و بوسیله آن ترویج دین اسلام و تعلیم مبانى آن و تزکیه و تهذیب نفس مسلمانان انجام مى‌گیرد.
از قرن اول هجرى در شهرهاى مهم ایران مساجد متعدد بتدریج ایجاد شدند. در تاریخ سیستان آمده است که در سیستان مسجد آدینه در قرن اول هجرى بنا شد و حسن بصرى در آن احکام تعلیم مى‌داد. کم‌کم مساجد بزرگى در اکثر بلاد ایران نظیر نیشابور، بخارا، هرات، بلخ، سبزوار، یزد، قزوین، اصفهان، ابرکوه، شیراز، کرمان و غیره بنا شدند که آنها علاوه بر مکانى براى پرستش خداوند، کانون بحث و تدریس و به اصطلاح ساده? آن روز، حلقه? مذاکره علم بودند. در بعضى از مساجد، مکتب نیز براى آموزش و پرورش خردسالان دایر شد. هر مسجد معمولاً موقوفه‌اى داشت که از درآمد آن به مدرسان و وعاظ و در بعضى موارد به طلاب حقوق داده مى‌شد. به هر حال از مسجد به عنوان جایگاه نیایش و بسط علوم اسلامى استفاده مى‌شود و هم اکنون مساجد در همه? نقاط کشور بوسیله مردم مسلمان و خیّر اداره مى‌شود و در بعضى مناطق به عنوان مَدْرس و مرکز تعلیم معارف اسلامى مطرح است.
مکتب
در مکتب‌خانه کودکان الفبا و خواندن و نوشتن را در کنار درس قرآن مى‌آموختند. مکتب پایگاهى براى سوادآموزى بشمار مى‌رفته است که در آن نوعى آموزش ابتدایى و همگانى آزاد انجام مى‌گرفته است. این آموزش با ویژگى‌هاى روستاهاى ایران سازگار بود و فلسفه? ایجاد آن، باسواد کردن مردم بوده است.
کودکان براى ورود به مکتب معمولاً بایستى شش یا هفت سال مى‌داشتند و دوره? سوادآموزى آن هشت تا نه سال بود که برابر سن بلوغ پسران، یعنى پانزده سال است. اهداف مکتب‌خانه‌ها عبارت بود از: پرورش دینى و اخلاقى و سوادآموزى و دانش‌اندوزى.
مکتب‌خانه نه تنها پایگاه طبیعى مبارزه با بى‌سوادى در روستاها بود، بلکه پایگاهى براى تقویت فرهنگ ایرانى و اسلامى در میان مردم بویژه خردسالان و نوجوانان نیز بود. مکتب‌خانه‌ها از نظر برنامه و روش تدریس و تربیت و فضاى آموزشى و مقررات، واجد محاسن و معایبى بودند.
در سال 1302 وزارت معارف، تصمیم به اصلاح مکتب‌خانه‌ها گرفت و بموجب آیین‌نامه مصوب 1303 شوراى عالى معارف، تأسیس مکتب‌خانه‌ها، کنار مدارس ابتدایى به سبک جدید منوط به اجازه وزارت معارف شد.
با افزایش تعداد مدارس جدید و اعزام معلمان از شهر به روستا بتدریج تعداد مکتب‌خانه‌ها کاهش یافت. در سال تحصیلى 1331-1332 تعداد 611 مکتب‌خانه با 117،468 دانش‌آموز وجود داشت. تا سال 1340 تقریباً فعالیت آنها خاتمه یافت و بجاى مکاتب، مدارس ابتدایى در روستاها توسعه پیدا کرد.
استفاده از تجارب حاصله از این مرکز آموزش سنتى ایران بویژه در روستاهاى کم جمعیت براى بسط آموزش و پرورش عمومى در سطح کشور ضرورى بنظر مى‌رسد.
مدرسه
الف – مدارس علوم دَینیه. در گذشته مدرسه بصورتى که امروزه در ایران متداول است و با نظارت و بودجه دولت تأسیس و اداره مى‌شود، وجود نداشت. بطورکلى در جهان اسلام به دلیل ارتباط نزدیک عملکردى معمولاً مدرسه از مسجد منشعب مى‌شد و پایگاهى براى مذاکره علم و تدریس و بحث آزاد بود.
نخستین مدرسه در ایران بوسیله ناصر کبرى (امیر طبرستان) در اواخر قرن سوم هجرى در آمل برپا شد. بعد از آن بتدریج مدارس متعددى در مراکز عمده خراسان تأسیس شد که مشهورترین آنها مدارس بیهقیه و سعدیه در نیشابور بود. نظام‌الملک به تأسیس مدارس نظامیه اقدام کرد و دوره‌هاى صفویه و قاجاریه مدارس علوم دینى توسعه یافت و طلاب علوم دینى به تناسب استعداد و علاقه، دوره‌هاى تحصیلى این مدارس را که شامل دوره‌هاى مقدمات، سطح و خارج بود مى‌گذرانیدند.
مدارس دینى بصورت حوزه‌هاى علمیه کماکان ادامه یافت. هم اکنون در ایران این مدارس در اکثر مناطق دایر است و در آنها طلاب بسیاری، در هر یک از دوره‌هاى تحصیلی، مشغول به تحصیل و تحقیق هستند و علاوه بر علوم دینى و معارف اسلامى در بعضى از این مدارس، علوم تربیتی، علوم اجتماعی، زبان خارجه و غیره آموزش داده مى‌شود.
در چند سال اخیر در برنامه‌ها و روش‌هاى آموزشى و شیوه اداره? این مدارس و مقررات آن تغییراتى انجام گرفته است و افرادى که تحصیلات رسمى دوره‌هاى ابتدایی، راهنمایى تحصیلى و در مواردى متوسطه را گذرانیده‌اند در این مدارس ثبت‌نامه و تحصیل مى‌کنند.
ب – مدارس ابتدایى به سبک جدید. بعد از تأسیس وزارت علوم در سال 1272 هـ . ق فکر تأسیس و گسترش مدارس ابتدایى به سبک جدید قوت گرفت و پس از مشروطیت، تحصیل‌کرده‌هاى خارج، دولت و میسیونرهاى مسیحى تعدادى مدرسه جدید تأسیس کردند. در سال 1280 تقریباً هفده مدرسه ابتدایى جدید در تهران دیگر شهرستان‌ها وجود داشت. در سال 1290 با تصویب قانون اساسى معارف، ضوابط لازم براى تأسیس و گسترش مدارس ابتدایى تعیین و اعلام شد. در سال تحصیلى 1297-1298، در ایران 295 مدرسه دایر بوده است که در آنها 23،033 نفر دانش‌آموز تحصیل مى‌کرده‌اند.
در سال تحصیلى 1301-1302، تعداد 612 مدرسه ابتدایى و متوسطه و عالى دخترانه و پسرانه وجود داشته است که در آنها 55،131 نفر به تحصیل اشتغال داشته‌اند. با تأسیس دارالمعلمین و مدارالمعلمات و سپس دانشسراى مقدماتی، تعداد معلمان دوره? ابتدایى افزایش یافت و با تصویب قانون تعلیمات اجبارى در سال 1322 تعداد مدارس شهرى و روستایى رو به فزونى گذاشت.
